نخل گردانی ؛ آیینی اصیل ، نمادی پرمحتوا ، مراسمی با شکوه و اثربخش

از مقالات برگزیده ی مسابقه ی روایت محرم

بررسی اجمالی این رسم عاشورایی :
گوستاو لوبون : توده ها فقط به توسط تصاویر فکر می کنند و به کمک تصاویر تحت تأثیر قرار می گیرند .فقط تصاویر ایشان را میرمانند و یا وسوسه می کنند و تنها تصاویر انگیزه رفتار آنها هستند. به همین دلیل است که نمایش هایی تئاتری که تصویر را در واضح ترین شکل آن ارائه می دهند، در توده ها همیشه تاثیر عظیمی بر جای می گذارند.
- مراسمی مشابه نخل گردانی که در پاکستان برگزار می گردد..

چکیده

ایران ، جامعه ای سنتی است که در آن تاریخ با بسیاری از باورها و اعتقادها در آمیخته و رویدادهای تاریخی به شکل روایت های اسطوره ای بروز می کند .مسلمانان ایران هر ساله با نمایش و حمل تابوت های تمثیلی شهیدان در مراسم عزاداری ماه محرم می خواهند خاطرات رنج و مصایب شخصیت های مذهبی را بازسازی کنند . شیعیان ایران ، در نمایش های آیینی و دسته های عزاداری خود در ماه محرم ، صندوق هایی را به شکل ضریح یا نخل و مانند آن آراسته می کنند و به نام تابوت شهدا در گذرگاه ها و محله ها می گردانند و این آیینی است که نسل به نسل حفظ شده است . ساختن تابوت های تمثیلی شهدا پیشنیه ای بسیار دور دارد. عمومیت این مراسم و شهرت نخل در سراسر ایران از سایر رسوم و نشانه ها بیشتر است و با توجه به مشاهدات و مطالعات می توان گفت که در اغلب نقاط ایران مردم یا نخل دارند و یا آن را می شناسند . حتی وسعت حضور و اجرای این آیین، مرزهای ایران را درنوردیده و به وسعت جهان و فرهنگ مسلمانان شیعه برگزار می شود . مردم هر ناحیه نخلی در تکیه ها و حسینیه ها دارند که در عاشورا آن را می بندند و همراه اسباب دیگر عزاداری در دسته های سوگوار حرکت می دهند .با اجرای این مراسم ، مردم وقایع قدسی روزگاران گذشته را در زندگی روزانه شان احیا می کنند . گویی می خواهند به حضور دوباره آن واقعه درزمان حال تحقق ببخشند .در کشور خودمان اصلی ترین مراکز برگزاری این رسم باشکوه و پررمز و راز به طور عمده در شهرها و آبادیهای اطراف کویر مرکز ایران به چشم می خورد یعنی از جنوب خراسان بویژه شهرستان فردوس گرفته تا سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور ویابانک، زواره، اردستان، نایین و طبس و ... و در بین این مناطق، بیشترین، گسترده ترین و شاخص ترین نخلها در استان یزدوجنوب خراسان، متمرکزهستند.در این مقاله ضمن بررسی سیر تاریخی و فلسفه نخل برداری ، به طور اجمالی آیین نخل گردانی مورد پژوهش قرار گرفته است.برای این تحقیق حتی الامکان سعی شده است گزارشی تصویری نیز ارائه گردد.
کلید واژه ها: نخل گردانی ، نماد ، عاشورا ، تابوت واره

مقدمه:
محرم جلوه ای از استقامت اهل بیت (ع) است در برابر ظلمی که اسلام را در پشت پرده ای سیاه پنهان کرده بود و اکنون بعد از سالها مردم این دیار شیعه با تکرار سنت ها تلاش می کنند یاد آن شهدای راستین را جاودانه گردانند . صورتهای تمثیلی و رمزی رفتارهای مذهبی و کاربرد اشیای نمادین درمناسک و مراسم مذهبی دارای معانی ویژه ای است که درک آنها و ارزشیابی آنها با معیارهای بیرون از حوزه تفکرات دینی بیگانه با عقاید مردم تا حدودی دشوار می نماید. آیین های نخل گردانی و تابوت گردانی در دسته های عزادار در ایام سوگواری از این دست عزاداری های سمبولیک است .گرداندن تابوت شهادت و نخل گردانی در دسته های عزا به منزله لشکریان رزمنده شهیدان اند که حضور قدرت الهی را در جمع عزاداران و پیروزی سپاه حق بر باطل و حیات جاودانه شهیدان را متجلی می کند.این آیین در حالی که به اقتدار و شکوه قدسی شهیدان اشاره دارد ، حدیث قدرت خداوند و مقام والای شهید را متجلی می کند. ساختن تابوت های تمثیلی شهدا پیشنیه ای بسیار دور دارد . طبق روایات تاریخی ، مردم سرزمین ماوراء النهر تا نخستین دوره های اسلامی ، هر ساله در مراسم یادمان سال مرگ سیاوش ، قهرمان اسطوره ای ایران ه خون پاکش به ناحق بر زمین ریخت تابوت او را می ساختند و در شهر می گرداندند .بسیاری از سیاحانی که به ایران سفر کرده اند هم جسته و گریخته از این رسم در سفرنامه هایشان یاد کرده اند . مثلاً پیترو دلاواله -که یک جهانگرد ایتالیایی است - در دوره شاه عباس اول به ایران سفر می کند و شاهد حرکت دسته های نخل گردان بوده است . در زمان صفویه و چه پس از آن ، در عصر زندیان و قاجار نیز جهانگردان زیادی به ایران سفر کردند و ضمن دیدن شهرهای مختلف ایران ، مطالبی هم در باره سنتهای مذهبی مردم و نخل گردانی نوشته اند. پیشینیه رسم نخل گردانی در مراسم عزاداری به دوره های پیش از صفویه می رسد. بسیاری از نویسندگان هم رسم نخل بندی و نخل گردانی را از بدعت های صفویان در ایران دانسته اند . اصولاً نخل به مفهوم درخت خرماست و در اصطلاح عامیانه به هر درخت و درختچه ای تزیینی هم نخل گویند .اما در مراسم عزاداری اصطلاح نخل به تابوت واره ای می گویند که آن را بر دوش می کشند .این وسیله اتاقکی چوبی و حجیم و به شکل مکعب مستطیل است که از چوب بستی و با یک کف بندی تشکیل شده است . الواری که در کف به کار می رود ، معمولاً یک متر بالاتر از پایه های ستون ها قرار گرفته اند . دو سر هر یک از تیرها حدود 2 متر از 4 طرف کف دیواره نخل بیرون آمده و در واقع ، دستگیره نخل را تشکیل می دهد . شکل ظاهری برخی نخلها جناغی شکل سروی و برخی به صورت یک جناغ قوسی شکل است.البته نخل ، شباهتی به درخت خرما ندارد و تا به حال هم نخلی که به شکل درخت خرما ساخته شده باشد ، دیده نشده است . معمولاً نخل را در نخستین دهه ماه محرم و اکثر اوقات یک یادوروز پیش از عاشورا می بندند . آراستن نخل و بستن آن یک تا چند روز طول می کشد و این زمان بستگی به کوچک و بزرگ بودن نخل و مقدار لوازم و اشیا تزیینی و بویژه نوع آذین بندی آن دارد. جالب است با اصطلاح « بابای نخل » هم آشنا شویم. بابای نخل معمولاً فردی است که برای آذین بندی نخل و بستن آن بسیارآزموده و با مهارت است و همان کسی است که در آخر مراسم ، تمام زیورآلات و تزیینات نخل را در صندوقچه یا بقچه ای نزد خود تا سال آینده نگاهداری می کند . در بسیاری از روستاها کار نخل آرایی و نگهداری و مراقبت از اشیای تزیینی نخل ، به یک خانواده معین اختصاص دارد .از قدیم الایام در آیین نخل برداری و نخل گردانی ، نوعی تقسیم کار و نقش و وظیفه و حقوق اجتماعی برای خاندان قدیمی محله های شه و یا ده برقرار بوده است . مردم هم بر طبق سنتهای پدران و نیاکان خود ، وظایف مربوط به نخل بندی و نخل گردانی در هر محل را مختص خانواده های مشخصی می دانستند . از مقام و منزلت بابای نخل هم که برایتان گفته شد . روز عاشورا نخل سیاه پوش آذین بسته را بلند می کنند ، با آداب خاصی برمی دارند و همراه با دسته های سینه زن و زنجیرزن به گذرگاه های شهر می برند . گاهی هم ب زیارتگاه یا امامزاده محله یا به محل مجلس عزاداری و روضه خوانی یا به درخانه های روحانی بزرگ یا شهر یا ده حمل می کنند. بعضی نخلها بسیار بزرگ و سنگین هستند که دهها مرد تنومند و قوی هیکل هم ممکن است بسختی آن را بر شانه های خود حمل کنند .هر دسته ، راهنمایی دارد که در گذرگاه های ویژه به حاملان نخل فرمان ایست می دهد تا نوحه خوانی و استراحت کرده و احتمالاً نخل کش را هم تعویض نمایند . حتماً دیده اید که برای بلند کردن نخل ، مردان جوان و تنومند به زیر نخل می روند و دستگیره های چهار جانب آن را می گیرند و« یا حسین »گویان آن را بلند می کنند و دستگیره ها را روی بالشتک های پارچه ای که بر سر شانه های خود قرار داده اند، می گذارند . تعداد نخل کشان هم بستگی به بزرگی و سنگین نخل دارد . غروب عاشورا و پس از آیین شام غریبان ، نخل را به جایگاه خود در حسینیه  بر می گردانند .بابای نخل اشیا و زیورهای نفیس و گرانبهای نخل را باز می کند و در صندوقی قرار داده و به خانه خود می برد و تا محرم سال بعد ، از آنها مراقبت می کند . می دانید کدام حوزه فرهنگی و جغرافیایی ایران از نظر آیین نخل گردانی اهمیت بیشتری دارد؟ در حوزه کویر با همه شهرها و آبادی هایش مراسم نخل گردانی با شور و شوق خاصی برگزار می شود . هر کدام از شهرهای کویری مراسم نخل گردانی را به زیبایی و شکوه خاصی اجرا می کنند . یزدی ها در قدیم دو نخل بسیار بزرگ داشتند که یکی از آنها را در میدان میرچخماق و نخل دیگر را در میدان مجاهدین نگهداری می کردند . هر سال در روز پنجم ماه محرم ، آذین بندی نخل را آغاز و این کار ر ا در شب عاشورا به پایان می بردند . مردم هم روز عاشورا دسته دسته برای تماشای نخل و هم گرداندن آن به این دو میدان می رفتند . نخل کشان یک سردسته داشتند که به هنگام بلند کردن نخل ، خبردار می گفت ، جوانان نخل را برداشته و بر دوش خود قرار داده و آن را حرکت می دادند. آداب عزاداری محرم از جم پدیده های فرهنگی است که با حفظ عناصر اصول خلاقیتهای اجتماعی، فرهنگی و اقلیمی جوامع مختلف آراسته شده و اگر چه دارای مضامین واحدی است اما به تبع حوزه های فرهنگی با نمودهای مختلفی دیده می شود . یکی از مراسمهای عزاداری که با وسعت زیادی در نقاط مختلف ایران و با تأثیر از شرایط فرهنگی و اقلیمی خاص آن مناطق، به اجرا درمی آید، مراسم "نخل برداری " یا "نخل گردانی" است که با مفهوم تشییع پیکر مقدس سید الشهدا (ع) در روز عاشورا برپا می شود.
به نظر می رسد عمومیت این مراسم و شهرت نخل در سراسر ایران از سایر رسوم و نشانه ها بیشتر است و با توجه به شاهدات و مطالعات می توان گفت که در اغلب نقاط ایران مردم یا نخل دارند و یا آن را می شناسند . از سال 1313 تا 1320 شمسی که رضاخان مخالفت خود را با این مراسم آشکار کرد ، مردم ایران به صورت پنهانی و در خانه ها مراسم سوگواری را انجام می دادند و تحت هیچ شرایطی از این فعالیت عظیم مذهبی دست برنداشتند.
بنابراین، فلسفه پیدایی چنین صورتهای مثالی و شبیه ها و تابوت واره ها در رفتارهای آیینی عبادی مردم هر جامعه را باید در فرهنگ دینی همان جامعه و درنظام اعتقادی مردم آن درگذشته های دور و در تاریخ اسطوره ای و فرهنگهای درآمیخته آن مردم جست وجو کرد . ازطرفی دیگر مراسم و مناسک محرم بویژه عاشورا و تاسوعا و ده روزه اول محرم علاوه بر اینکه جنبه مذهبی برای مردم این سرزمین داشته باشد، ریشه در باورهای اسطوره ای و آرمانی آنهادارد و حتی بسیاری از افرادی که چندان پایبند به آداب و سنن مذهبی نیستند، برای این ایام ومراسم و رسومات آن ارزش فراوانی قائلند و بدان پایبندند . سوال اصلی این است که این رسم ورسومات از کجا و کی درمیان شیعیان جهان و البته ایران رواج و رونق یافته؟ این علم و بیرق وعلامتها نماد و نشانه چیست؟ ریشه در کدام باور و حادثه تاریخی مان دارند؟ و چگونه با گذشت ایام دستخوش تغییر و تحولات شده اند و تا به شکل امروزی درآمده اند؟ برای یافتن پاسخ سوالات فوق باید پیش از هر بحث و عنوان موضوعی به سابقه و سلیقه و پیشینه تاریخی واسطوره ای این رسم و رسومات پرداخت.

نخل گردانی در سایر کشورهای جهان

مراسم نخل گردانی به شیوه های خاص خود در میان مسلمانان دیگر کشورها هم رایج است .
مثلاً در کشور عراق ، شهر نجف این مراسم هر ساله در 21 رمضان ، روز سالگرد شهادت حضرت علی (ع) برگزار می شود.مسلمانان اندونزی و ویژه آنهایی که در جزیره سوماترا ساکن هستند ،در روز دهم ماه محرم یک تابوت تمثیلی از امام حسین (ع) می سازند و آن را در سراسر شهرمی گردانند . آنها براساس سنتهای قدیمی مربوط به عزاداری ، مراسم عزاداری امام حسین (ع) رابا شور و شوق برگزار می کنند.
حتی مسیحیان نیز این مراسم را به شکلهای گوناگون برگزار می کرده اند . آنها هم ساله و ازدیرباز ، در روز یکشنبه نخل ، یعنی یکشنبه پیش از عید فصح مراسم نخل گردانی داشته اند . این مراسم به یاد ورود پیروزمندانه حضرت مسیح و جمعی از پیروانش به بیت المقدس برپا می شده است. البته در این روزگار ، بین مسیحیان سوریه آیین زیتون گردانی مرسوم است . یک درخت بزرگ زیتون به کلیسا می برند ، باآداب خاصی ترکش می کنند . بعد هر کس پسر بچه خود را روی درخت متبرک می نشاند و او را با فریاد شادی دور کلیسا می گردانند . مردم برای تبرک وشگون شاخه هایی از این درختان را می کنند و به خانه می برند .در هر صورت ، نخل گردانی درمیان شیعیان آیینی است مقدس و بسیار کهن که مخصوص ماه محرم و بویژه دهه عاشوراست.مردم هر ناحیه نخلی در تکیه ها و حسینیه ها دارند که در عاشورا آن را می بندند و همراه اسباب دیگر عزاداری در دسته های سوگوار حرکت می دهند .با اجرای این مراسم ، مردم وقایع قدسی روزگاران گذشته را در زندگی روزانه شان احیا می کنند . گویی می خواهند به حضوردوباره آن واقعه درزمان حال تحقق ببخشند.
حتی وسعت حضور و اجرای این آیین، مرزهای ایران را درنوردیده و به وسعت جهان و فرهنگ مسلمانان شیعه برگزار می شود . به عنوان نمونه در کشورهایی همچون جزایر کارائیب، پاکستان و در هندوستان به شکل "تعزیره" ; نموده اند.


-مراسمی مشابه نخل گردانی که در پاکستان برگزار می گردد.

«تعزیره »تا حدودی شبیه نخل کشور ماست که آن را به زیباترین شکل تزئین می کنند و در شهرها می گردانند و مردم به دنبال آن به عزاداری می پردازند و در نهایت در ظهر عاشورا این تعزیرها را به دریا و رودخانه می اندازند و اعتقاد دارند زمانی که آنها بر اثر برخورد با آب متلاشی می شوند، روح امام حسین (ع) به آسمان صعود می کند. در کشور خودمان اصلی ترین مراکز برگزاری این رسم باشکوه و پررمز و راز به طور عمده در شهرها و آبادیهای اطراف کویر مرکز ایران به چشم می خورد یعنی از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان، نایین و ... و دربین این مناطق، بیشترین، گسترده ترین و شاخص ترین نخلها در استان یزد، متمرکز هستند به گونه ای که می توان گفت، هیچ آبادی نیست که یک یا چند نخل امام حسین (ع) در آن یافت نشود.
مراسم نخل برداری از ویژگی های منحصر به فرد مراسم محرم و عزاداری در یزد محسوب می شود که با همکاری و همیاری گوناگون اهالی در تمام مراحل مراسم، از کمک مالی و تهیه چوب و دیگر وسایل آن گرفته تا کمک در تزئین و علمَ کردن آن و حمل آن در روز عاشورا و ... برگزار می شود و جالب اینکه در برخی موارد، زرتشتیان یزد نیز در ساختن نخلها، همیاری و همکاری دارند زیرا آنها نسبت به حضرت سیدالشهدا (ع) احترام و ارادت خاصی قائل هستند. در گذشته مراسم آذین بندی و آماده کردن نخلها برای ایام عزاداری ماه محرم با یک فراخوان، بسیج همگانی اهل محل و یا آبادی صورت می گرفت. رسم سنتی بر این شکل بود که وقتی می خواستند نخلها را برای انجام مراسم محرم و عاشورای حسینی آماده کنند، چند روز پیش از فرارسیدن محرم، آیین هایی برای گردآوری کمکهای گوناگون از مردم انجام می شد و مردم نیز از یک تکه ریسمان گرفته تا پارچه های الوان، چراغ ها، آیینه ها، خنجرها، دشنه ها، پیاله زنگوله ها، سپرها و دیگر زیورآلات را برای آذین بندی هرچه باشکوه تر نخل به میدانهای محل تحویل می دادند . حتی در برخی موارد درختانی به این منظور وقف می شدند تا در زمان کهنسالی درخت از چوب آن برای مر مت نخل استفاده شود!
محسن خرمشاهی ، یکی از کارشناسان فرهنگی و پژوهشگر ادبیات شفاهی و فرهنگ عامه دراین زمینه معتقد است : نخل یک سازه چوبی است که قسمت جلو و عقب آن از قطعات کوچک چوب به شکل نخلی بزرگ و شبکه شبکه ساخته شده و وسط آن با چوب اسکلت بندی شده است و برای پایه های آن، چهار قطعه چوب به صورت عمودی در چهار طرف و برای بلند کردن آن چند قطعه چوب به صورت افقی تعبیه شده است به طوری که برای بستن آن، تعدادی از خدام حسینیه از صبح هشتم محرم دست به کار می شوند و آنها بر روی پارچه مشکی و در جلو و عقب آن، خنجر، آیینه های بزرگ و نیز یک سازه چوبی به شکل سرو در جلو و عقب نصب می کنند و این کار تا ظهر روز نهم محرم (تاسوعا) ادامه می یابد.وی می افزاید: مردم و عزاداران هر کدام از عناصر به کار برده شده در نخل را نمادی از یک حادثه و متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا می دانند.
ایشان معتقد است : چوب نخل به عنوان جنازه سیدالشهدا، سیاهپوش کردن به عنوان پارچه سیاه روی جنازه، شمشیر و نیزه ها به علامت تیر و نیزه های وارد شده بر بدن امام حسین (ع)، سرو نخل به عنوان قد و قامت علی اکبر (ع)، آیینه به عنوان نور وجود مبارک امام حسین (ع)، علمهایی که بر نخل بسته می شود به عنوان علمدار امام حسین (ع)، پارچه های زینتی که بر نخل می بندند به عنوان حجله حضرت قاسم (ع)، زنگهایی که در قدیم بر آن می بستند به عنوان زنگ کاروان امام حسین (ع)، عزادارانی که نخل را بر می دارند به عنوان تشییع کنندگان و برای مردم شناخته شده است.
هر چند امروز نخلهایی با این وسعت تزئین کمتر دیده می شود و تنها به سیاه پوش کردن وتزئینات ساده بسنده می شود اما بازهم نخل بندی و نخل گردانی، آیینی باشکوه است که با عظمت خاصی برگزار می شود و از جمله آیین هایی است که کمتر به فراموشی سپرده شده و ازهمه مهمتر اینکه کمتر دچار تحریف شده است.
نخلها پس از آذین بندی بسیار سنگین تر از آنچه هستند می شوند و وزن برخی نخلها نظیرنخل میدان امیرچخماق یزد که از جمله نخلهای بزرگ استان یزد به شمار می رود یا نخل تفت به چندین تن می رسد و برای نخل گردانی نیاز به حضور و همکاری شاید صد مرد قوی هیکل است.



-مراسم نخل گردانی با شور و ارادت خاصی در شهرهای استان یزد برگزار می شود.

بزرگترین نخل استان یزد هم اکنون در شهرستان تفت قرار دارد و هر سال در روز عاشوراجمعیتی میلیونی دراین مراسم شرکت می کنند و صدها نفر مردم این نماد عظیم را بر دوش می کشند و گرد میدان نخل به حرکت در می آورند.
علاوه بر ارداتمندان استان یزد به مراسم عزاداری امام حسین (ع) بسیاری از توریستهای کشورهای خارجی و حتی مردم سایر نقاط کشورمان برنامه سفر خود را به نحوی تنظیم می کنند که در روز عاشورا در استان یزد باشند زیرا مراسم نخل گردانی را یکی از پرشور ترین مراسم عزاداری امام حسین (ع) می دانند.
البته این مراسم در شهرستانهایی نظیر تفت، طبس ، مهریز و یزد بسیار ویژه با شکوه خاصی نسبت به سایر شهرستان ها برگزار می شود و جمعیت بسیاری حتی از مرکز استان برای تماشای این مراسم به تفت و مهریز می روند.
این فرهنگ و باور مردم استان یزد همچنین مراسم ویژه عزاداری به عنوان یکی از فرهنگهای ملی در فهرست آثار معنوی سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است .نخل برداری در اکثر نقاط استان یزد بعد از نماز ظهر عاشورا و در واقع در عصر عاشورا انجام می شود زیرا نخل برداری به نوعی مراسم نمادین تشییع پیکر مبارک امام حسین (ع) است و بعد از زمان شهادت ایشان صورت می گیرد.
ازآنجا که در واقعه کربلا پیکرامام حسین (ع) تشییع نشد و دشمنان اسلام و قرآن، پیکرمبارک این امام بزرگوار را با بی حرمتی در شهرهای مختلف گرداندند، امروز مردم استان یزد به جبران آن روزها مراسم نمادین تشییع پیکر امام حسین (ع) را برگزار می کنند و این مراسم باشکوه و اهمیت خاصی برگزار می شود و از دیرباز برای مردم این استان از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.

نخل، چوب بستی بزرگ شبیه برگ است که قبل از آغاز ایام محرم توسط بزرگان هرمنطقه آذین بندی و سیاه پوش می شود و در روز عاشورا در میان سیل جمعیت به حرکت در می آید و پس از گردش در گرداگرد میدان نخل، دوباره آرام آرام به محل خود باز می گردد.این مراسم امروز در شهرهای تفت، مهریز، یزد و سایر شهرستان های استان یزد برگزار می شود و برای برگزاری این مراسم به طور معمول هزاران نفر از نقاط مختلف استان حتی خارج از استان حضور دارند .قربانی گوسفند، دود کردن اسفند، سینه زنی، نوحه خوانی، زنجیز زنی و ... از آیین های جنبی این مراسم بزرگ و سنتی است .بزرگترین نخل کشور هم اکنون در شهرستان مهریز قرار دارد و پس از آن مهم ترین مراسم نخل برداری در شهرهای تفت، یزد و ... انجام می شود.نخل ها در طول مدت سال در مقابل حسینیه ها یا میادین شهر نگهداری می شوند و در این مراسم نیزپس از گردش و انجام آیین ویژه دوباره به محل خود باز می گردند و تا پایان ایام محرم و صفر به شکل سیاه پوش در این محل قرار دارند.
علی بلوکباشی گردآورنده و محقق سالیان سال فرهنگ و سنن ایران در کتاب پرمحتوا وجذابش-نخل گردانی - نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان - ساختن شبیه شهیدان وتابوتهای تمثیلی شهیدان و آیین حمل آنها را در دسته های عزا در فرهنگ ایران بسیار دور ودراز می داند و معتقد است پیشینه این مراسم و مناسک به دورترین ایام دوران اساطیری وتاریخی میهن مان بازمی گردد . نمونه برجسته و معتبر آن آیین سوگواری سالانه مرگ سیاوش وحمل و گرداندن تابوت است . بنابرروایتهای تاریخی، مردم فرارود (ماوراء النهر ) تا نخستین سده های اسلامی، هر ساله درمراسم یادمان سال مرگ سیاوش، قهرمان اسطوره ای ایران که خون پاکش به ناحق بر زمین ریخت، شبیه او را می ساختند و در معماری یا محملی می گذاشتند و برسرزنان و سینه کوبان و نوحه خوانان در شهر می گرداندند. رسم -تابوت گردانی درمیان شیعیان احتمالاً همزمان با تشکیل نخستین تجمع های شیعی در مجالس سوگ شهیدان دین و راه افتادن دسته های زایر مرقد امیرمومنان حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) رواج یافت . مطابق مدارکی که به دست آمده -شعاری یا ساز و برگی مخصوص در میان شیعیان، از اوایل سده پنجم هجری،
وجود داشته است که از آن در مراسم سوگواری خود استفاده می کردند . -ابن جوزی در -المنتظم در شرح وقایع سال 425 ق می نویسد : شیعیان محله کرخ بغداد، به هنگام رفتن به زیارت مزار امیرمومنان و سیدالشهدا و دستگاههای آرایه بندی و طلاکاری شده ای به نام -منجنیق با خود حمل می کردند.
«منجنیق »نخستین و قدیم ترین تابوت واره مذهبی شیعیان مظهری از تابوت یا صندوق گور (ضریح) حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) بوده است . البته ابن جوزی معتقد است حمل این صندوق توسط شیعیان تقلیدی از آیین جوانان سنی اصفهان درحمل دستگاهی شبیه آن به وقت رفتن به زیارت قبر -مصعب بن زبیر یاد کرده است . البته منجنیق شیعیان کرخ بغداد ظاهراً چیزی شبیه نخل امروزی شیعیان ایران بوده است که آن را با انواع سلاح و اشیا و اسباب روشنایی، مانند شمشیر و سپر و خود و آینه و چراغ و پرو ... می آرایند و به همراه دسته های عزاداری روزعاشورا در محله ها می گردانند . می گویند نخستین محمل آراسته به حریر و سنگهای گرانبها را -شجره الدار کنیز -ملک صالح و مادر -ملک خلیل فرمانروای مصر در 648 ق با خود به خانه کعبه برد . از آن پس نیز هر ساله فرستادن محمل با هدیه و خلعت ازمصر به کعبه و حجره پیغمبررایج شد . -ابن بطوطه در سفرنامه اش به مراسم محمل گردانی در مصر اشاره می کند و می نویسد: -مصریان هر سال درروزی از ماه رجب مراسم و محمل گردانی ترتیب می دادند . دراین روز قضات چهارگانه به اتفاق وکیل بیت المال و محتسب و بزرگان فقها و امنای دولت وصاحب منصبان سواره به سوی باب القلعه که خانه الملک الناصر [پادشاه مصر از 693 تا 740 ق] است، می روند و در این جا محمل را که روی اشتری قرار دارد بیرون می آورند . امیرالحاجی که برای آن سال تعیین می شود در پیشاپیش محمل روانه می شود و گروه سقایان سوار براشتران خویش به دنبال آن و همه مردم از زن و مرد گرد می آیند و محمل را بدین سان درکوچه های قاهره و مصر می گردانند و شترداران حدی کنان و آواز خوانان از پیش و دیگران از
پس حرکت می کنند.
شباهت تقریبی میان منجنیق شیعیان کرخ و نخل امروزی را -هانری رنه والمانی باستان شناس و سیاحتگر فرانسوی ، با وضعی از نخل نیشابوریان در چندصدسال بعد تأیید می کند . -والمانی که در نخستین دهه قرن بیستم از ایران دیدن می کرد، با مشاهده نخل اهل نیشابور که در میدان عمومی شهر نیشابور قرار داشت، آن را -یک نوع منجنیق و -مانند وسایل ژیمناستیک وصف می کند و می نویسد : -منجنیق شعار مقدسی است که در روز عاشورا آن را با پارچه های ابریشمی زینت داده و با تشریفات زیادی در محلات می گردانند . -این منجنیق نقاشی شده و ازنوارهای نازکی پوشیده شده بود و در میان آن وسایل روشنایی از قبیل لاله و غیره دیده می شد .و در ادامه می آورد که -نوعی از نخل که در روز عاشورا در کوچه و بازار می گردانند که ظاهراً این جمله آخرش از دیدار او از نیشابور نبوده است . نخستین گزارشهای جسته، گریخته که از سیاحتگران خارجی مربوط به عصر صفوی است . -پیترو ولاواله جهانگرد ایتالیایی که دوبار شاهد حرکت دسته های عزا در دوره شاه عباس اول در اصفهان بوده در شرح مراسم عزاداری در سوگ شهادت حضرت علی (ع) در 21 رمضان 1026 به حمل تابوت اشاره کرده و می نویسد :
- دسته های عزاداری در پی شماری بیرق و علم، تابوت هایی پوشیده به مخمل سیاه را بر دوش می کشیدند و روی تابوت ها مجموعه ای از سلاح های مختلف تعرضی و تدافعی و پرهای رنگین قرارداده بودند و دورتادور آنها عده زیادی راه می رفتند و نوحه می خواندند و عده دیگر بوق و کرنا و سنج می زدند و فریادهای عجیب برمی آوردند و جست وخیز می کردند . همین نویسنده در وصف مراسم عزاداری عاشورا سال 1027 ق یک سال بعد می نویسد: دورادور آنها را با مخمل سیاه پوشانده بودند و روی هر تابوت یک عمامه سبز و یک شمشیر گذاشته و سلاح هایی از اطراف آن آویخته بودند . این اشیا را روی طبق هایی چند بر سر عده ای گذاشته بودند و به آهنگ سنج و نای جست وخیز می کردند و دور خود چرخ می زدند.
سند دیگری در دست است از -اولئاریوس منشی هیات نمایندگی امپراتور آلمان در ایران که مراسم عزاداری مردم اردبیل را در روز قتل امیرمومنان درسال 1047 و سلطنت -شاه صفی صفوی چنین توصیف می کند : ابتدا خطیبی شرحی از مقتل نامه برای حاضران خواند و پس ازآن -سه تابوت که با پارچه های سیاه رنگ پوشیده شده بودند دایره وار دور گرداندند . که احتمالاً این تابوت ها را -مظهر تابوت های حضرت علی (ع) و دو فرزند ایشان دانسته است . اوسپس از نخلی می گوید که -برآن چهار قبضه شمشیر فرو کرده بودند که به سبب فراوانی اشیای زینتی دیدن آنها دشوار می نمود . در ادامه می آورد : -چند نفر دیگر بر سر خود جعبه ای حمل می کردند . این جعبه را با دسته ای از [پر ] پرندگان، نوارهای رنگین، گل و سایر چیزها آرایش کرده و درون آن گویا قرآنی گشوده قرارداده بودند . افرادی که جعبه را بر سر داشتند همراه نوای موسیقی محزون سنج، نی لبک و طبل نظامی می پریدند و می جهیدند . -چند گروه ازجوانان با در دست داشتن چوبدستی های بلند در دایره های جداگانه ای به اطراف می پریدند و درحالی که شانه های یکدیگر را گرفته بودند یکی از آنها می خواند -حیدر، حیدر، حسن، حسین و دیگران با او این کلمات را دم می گرفتند . با این مراسم جمعیت دوباره به شهرمی رفتند.
از دیگر جهانگردانی که اتفاقاً در روز عاشورای 1078 ق در میدان نقش جهان اصفهان حضور داشته تاورنیه است که می نویسد :-دوازده دسته از دوازده محله اصفهان با علم وکتل وعماری و ساز وبرگ های مخصوص عزاداری به میدان نقش جهان آمدند . هر دسته -یک عماری داشت که هشت تا ده نفر آن را حمل می کردند . چوب عماری به انواع گل و بوته نقاشی شده در هر عماری تابوتی گذارده، روی آن رابا پارچه زری پوشانده بودند؟ در جلوی هر دسته یک یدک (کتل: اسب جنیب) را می کشیدند، کتل ها را با زین و یراق آراسته و به آنها تیر و کمان و شمشیر و خنجر آویخته بودند . در یک صد گامی جایگاه شاه یدک کشان اسب ها را به تاخت وامی داشتند و دسته با عماری دنبال آنها می دویدند . درواقع این اسبها مظهر همان اسبانی بودند که شهیدان بر آنها سوار شده بودند و به جنگ می رفتند.
اسناد و مدارکی که از دوران زندیه و قاجاریه در دست است به دلیل نزدیکی آنها به سده های معاصر متقن تر و پرشمارند . در این دوره سیاحان بی شماری به ایران سفر کرده وازشهرهای آن دیدن کرده اند . ویلیام فرانکلین خاورشناس وافسرارتش انگلیس، که در اواخر دوره زندیه از کلکته به ایران آمده بود ، از آیین سوگواری مردم درماه محرم درشیراز گزارشی چنین می دهد -در روز عاشورا تابوت های شهدا را که با خون آغشته بود، می آوردند . روی تابوت ها، شمشیرها وعمامه های شهیدان را که باپرهای -حواصیل تزیین شده بود، گذاشته بودند. که پس از اتمام مراسم، این تابوت ها را با تشریفاتی خاص به خاک می سپردند . رسم به خاک سپردن تابوت تمثیلی شهیدان یا درآب افکندن آنها درمیان شیعیان هند و هندیان معمول بوده و هنوز هم معمول است . البته -علی بلوکباشی درکتابش درصفحه 100 اشاره می کند که این تنها سیاحی است که چنین رسمی را درایران دیده است که احتمالاً آن را تحت تأثیر فرهنگ هندوی نوشته است . جیمز موریه درسفرهایش به ایران دوبار مراسم عزاداری عاشورا را دیده و از آن ذکر کرده است . او که در زمان فتحعلی شاه برای نخستین بار به ایران آمده است درشرح مراسمی که دیده است پس از ذکر و وصف چگونگی مراسم عاشورا به یک محمل شبیه تابوت یا ضریح مزین به گوهر و سنگهای گرانبها اشاره می کند و (به احتمال زیاد تمثیلی ازضریح امام حسین (ع) بوده است ) می نویسد - هشت تن مرد این ضریح را که اطرافش با شالهای کشمیری پوشیده شده بود روی شانه هایشان در دسته های عزای روز عاشورا حمل می کردند . بر نوک سرضریح دستاری قرار داشت که مظهر عمامه پیغمبر و احتمالاً عمامه امام حسین (ع) بود . ازدیگر سیاحان این دوره، هاینریش بروگش آلمانی است که در زمان ناصرالدین شاه از مراسم عزاداری که -درمیان باغ کاخ ونزدیک اتاقی که شاه برای تماشای تعزیه درآن می نشست می نویسد : -مهمانان درون چادر بزرگی نشسته بودند ومراسم را تماشا می کردند . درآغاز مردان قوی هیکلی علامات و علم هایی را به میدان می آوردند . بعدازاین هشت نفر وارد میدان شدند که یک چارچوبی را بر دوش حمل می کردند و روی این چارچوب چیزی شبیه قبر درست کرده بودند وبه ما توضیح که سمبل قبر پیغمبر اکرم اسلام است . روی قبر چندین طاق شال کشمیر کشیده بودند و چند شمع کافوری نیز روی آن دریک شمعدانی می سوخت . در دوطرف این قبر نیز دو نفر دیگر با علم و کتل حرکت می کردند.

انواع شکلهای ظاهری تابوت واره ها(نخل)

علی بلوکباشی دکترای انسان شناسی اجتماعی است که در کتاب « نخل گردانی »به بررسی تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران زمین پرداخته است وی انواع شکلهای ظاهری تابوت واره ها درمکان های گوناگون را با هم مقایسه می کند، و به معرفی انواع تابوت واره ها می پردازد که شامل:
1_تعزیه: واژه تعزیه که دارای مفاهیم متعددی است عموماً در ایران درباره نوحه خوانی ونمایش از واقعه های تاریخی _مذهبی در شهادت امام حسین "ع" است به کار می رود اگر چه مثلاً در میان شیعیان عراق تعزیه به صندوق تمثیلی از تابوت شهیدان به ویژه امام حسین گفته می شود و در این بخش نویسنده اشاراتی به انواع تعزیه در مکان های جغرافیایی _ فرهنگی متفاوت دارد و این مطلب که نظام های باوری مردم در هر فرهنگی بر ساختمان و شکل تعزیه تأثیرگذار بوده است .
2_تابوت : که در میان مسلمانان اندونزی رواج دارد بنا بر سنت قدیم عزاداری شهیدان کربلا،تابوت تمثیلی امام حسین را می سازند.
3_حجله : که نوعی تابوت تمثیلی شهید است که آن را به شکلهای گوناگون می سازند . در تهران وقم و برخی شهرهای هند واج داشته و عموماً آن را در دهه محرم و مرگ کسانی که شهید یا جوانمرگ شده اند به کار برده و درون آن را با لاله و شمع و چراغهای افروخته می آرایند.
4_شیدونه که تابوت واره ای چوبی و به شکل مکعب مستطیل است از نشان های عزاداری مردم خوزستان و دزفول و شوشتر است که عموماً آن را از چوب با چهار دیواره به نام طاق ساخته ورویه دیوارها و ستون های آن را رنگ آمیزی و نقاشی می کنند.
5_دغدغه که تابوت واره ای شبیه به تخت روان است و در دسته های عزاداری قم رواج دارد که البته شکل و ظاهر آن در کتاب نشان داده نشده است .
6_ شش گوشه که ضریحی چوبی شش ضلع و شبیه ضریح شش گوشه مرقد امام حسین است وبیشتر در کاشان رواج دارد که البته شکل آن هم در کتاب نشان داده نشده است.